Veel ambtenaren worstelen met hun rol bij duurzame transities, merken we bij Squarewise. De oplossing: een overheid die zich niet verder terugtrekt, maar die juist meer transitietaken oppakt. Welke taken zijn dat precies, en hoe geef je daar als ambtenaar invulling aan?
Ambtenaren bij gemeenten, provincies en ministeries wíllen wel bijdragen aan het versnellen van duurzame transities, maar weten niet altijd hoe, zien we in de praktijk. Wil je bijvoorbeeld een appartementencomplex aardgasvrij maken, dan moet iedere bewoner daar toestemming voor geven. Maar wat als een enkeling dat niet doet – wat doe je dan als eindverantwoordelijke bij de gemeente? Geldt de stem van de meerderheid, of laat je toch weer een nieuwe gasleiding plaatsen als de oude aan vervanging toe is?
Hoe geef je als ambtenaar bij de provincie gehoor aan een boer die een traditioneel melkveebedrijf wil ombouwen naar een acro-ecologische burgerboerderij? Met een plan dat weliswaar ambitieus en goed doordacht is, maar niet binnen de gangbare kaders en procedures past?
En wie verantwoordelijk is voor beleid rond de energietransitie of aardgasvrije gebouwen, weet als geen ander dat een integrale benadering, waarbij je bijvoorbeeld ook naar sociale en economische aspecten kijkt, het beste werkt. Alleen: zo’n integrale aanpak kost jou en je collega’s vaak meer tijd, en kan processen vertragen en ingewikkelder maken. Hoe verantwoord je dat binnen jouw organisatie?
Kortom, het is niet altijd makkelijk om een ambtenaar te zijn met ambitie op het gebied van duurzame transities. Dat komt onder meer omdat bestaande bestuurlijke tradities nu juist voorschrijven dat een ambtenaar gebonden is aan strikte regels en procedures, efficiënte oplossingen moet kiezen, de markt de ruimte moet bieden en pas mag ingrijpen als daar een breed draagvlak voor is. Dat helpt allemaal niet als je transities wilt versnellen.
Daarom is het tijd voor een nieuw soort overheid. Of beter gezegd: voor een nieuwe bestuurlijke traditie, die ambtenaren handvatten en houvast geeft bij het vormgeven van transities. Wetenschapper en ambtenaar Rik Braams introduceerde hiervoor het begrip ‘transformatieve overheid’. Braams is innovation officer bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat én verdiept zich voor zijn promotieonderzoek aan het Copernicus Instituut in de rol van de overheid bij grote transities. De transformatieve overheid trekt zich niet terug, zoals de afgelopen vijftig jaar steeds meer gebeurde, maar pakt juist transitietaken op. Dat betekent niet dat de bestaande bestuurlijke tradities de prullenbak in moeten; het nieuwe kan naast het oude bestaan.
Braams onderscheidt vijf hoofdtaken die ambtenaren zouden moeten oppakken om transities mogelijk te maken. En het mooie is: de voorbeelden hieronder laten zien dat veel ambtenaren al aan de slag zijn met deze transitietaken (én dat het werkt):
Een transformatieve overheid geeft richting door een duidelijk eindpunt en de route daarnaartoe te formuleren. Dat betekent dat je beleidsstrategieën ontwikkelt die bij dit einddoel passen, regelgeving opstelt, en de markt (mee-)vormgeeft. Zo liet het ministerie van Binnenlandse Zaken door Squarewise en adviesbureau New Foresight onderzoeken hoe je als overheid de ontwikkeling van de markt voor woningverduurzaming effectief kunt stimuleren. Op basis van de resultaten kan het ministerie vervolgens gerichter passend beleid en bijbehorende regelgeving formuleren.
Daarbij kun je bijvoorbeeld denken aan een burgerberaad: een nieuwe democratische vorm om inwoners bij belangrijke transitievraagstukken, zoals de klimaatcrisis, te betrekken. Dat werkt zo: bestuurders en ambtenaren geven een duidelijk kader. Binnen dat kader heeft het burgerberaad de vrijheid en het mandaat om passende oplossingen te bedenken, die vervolgens daadwerkelijk worden uitgevoerd. Maar als overheid kun je ook de samenwerking tussen en met allerlei andere stakeholders stimuleren. We ondersteunen bijvoorbeeld de provincie Zuid-Holland bij het opzetten en begeleiden van een netwerk van partijen die gezamenlijk de transitie naar biobased bouwen willen versnellen.
Als overheid kun je een belangrijke rol spelen in het faciliteren, stimuleren en begeleiden van innovaties in de markt. Een voorbeeld: in het project ‘Transform’ werkten we samen met overheden en marktpartijen aan een beter verduurzamingsaanbod voor bewoners. Door de werkwijze, voorwaarden en samenwerkingsafspraken goed te borgen, brengen de betrokken overheden orde in het – op dit moment versnipperde en onoverzichtelijke – verduurzamingsaanbod.
Concreet houdt dit in dat je als overheid bestaande regels wijzigt, zoals het ontwikkelen van regelgeving die gemeenten de bevoegdheid geeft om wijken van het gas te mogen halen. Of dat je technologieën die een transitie afremmen, zoals cv-ketels, niet langer ondersteunt. In de praktijk zien we dat het afbreken van praktijken die transities tegenhouden, vaak de moeilijkste taak is voor overheden. Want afbreken betekent ook: ingaan tegen bestaande belangen. En dat levert vaak verliezers op. Toch is het essentieel voor het mogelijk maken van duurzaamheidstransities. Want doe je dit niet, dan houd je datgene wat niet duurzaam is (te lang) in stand.
Het ondersteunen van transities vraagt om nieuwe vaardigheden, capaciteiten en structuren binnen de overheid. Omdat transities zich op onontgonnen terrein bevinden, is het belangrijk dat ambtenaren in staat zijn om efficiënt van elkaar te leren. Zodat je als overheid zicht krijgt op wat goed gaat en wat beter kan, en daarmee je innovatieve kracht vergroot. Samen met het Instituut voor Briljante Mislukkingen ontwikkelden we bijvoorbeeld een methode waarmee ambtenaren fouten bespreekbaar kunnen maken. Inmiddels wordt de methode ingezet om gezamenlijk te leren van faalopbrengsten in wijktransities.
Squarewise gelooft in de kracht van de transformatieve overheid. Want of we nu provinciemedewerkers helpen met het bepalen van hun rol bij de circulaire energietransitie, of samen met lokale overheden een voedselstrategie ontwikkelen: we zien dat de vijf transitietaken ambtenaren concrete handvatten bieden om het anders te doen. En om hierover het gesprek aan te gaan met collega’s en andere belanghebbenden: op welke punten zijn we al goed bezig, en waar laten we belangrijke taken liggen?
Ben je benieuwd hoe het concept van de transformatieve overheid jouw project, programma of afdeling verder kan helpen? Daarover denken we graag met je mee. Sparren over concrete ondersteuning bij de bovenstaande transitietaken kan natuurlijk ook. Neem gerust contact op met Dieke Schutjens via schutjens@squarewise.com.
