De energietransitie vraagt grondstoffen. De circulaire transitie vraagt energie. Hoe versterk je de samenhang tussen beide transities? De Metropoolregio Amsterdam maakt daar serieus werk van. Transitiemaker Marlien Sneller deelt 3 inzichten over het project.
Eind 2022 riep de Sociaal-Economische Raad (SER) op dat we de circulaire transitie en de energietransitie in Nederland beter met elkaar moeten verbinden. Doen we dat niet, dan komen de klimaat- en circulaire doelen in de knel.
Voor de productie van zonnepanelen, windmolens en warmtepompen zijn immers kostbare grondstoffen nodig. Een rebound-effect dreigt: onze maatregelen om CO2 te besparen zorgen op andere plekken juist voor een toename van de CO2-uitstoot. En voor een groeiende afvalberg van bijvoorbeeld niet-recyclebare zonnecollectoren of windturbines.
De Metropoolregio Amsterdam geeft, als één van de eerste regio’s in Nederland, gehoor aan de oproep van de SER. Aan Squarewise de vraag om daarbij te ondersteunen, en de samenhang tussen beiden transities in kaart te brengen. Dat hebben we gedaan, samen met beleidsmakers van de Metropoolregio. Voor vier sectoren: industrie, gebouwde omgeving, mobiliteit en elektriciteit(opwek).
We brachten de belangrijkste dilemma’s in kaart. Bijvoorbeeld dat het recyclen van zonnepanelen en windmolens óók veel energie kost. Dat voor het isoleren van woningen een enorme hoeveelheid isolatiemateriaal nodig is – veelal fossiel, omdat de urgentie van de energietransitie het vaak wint van circulaire keuzes. Stuk voor stuk ‘groen-groendilemma’s’: dilemma’s, waarbij de oplossing voor het ene probleem ergens anders negatieve bijeffecten heeft.
Er liggen economische kansen voor de regio, en er zijn al innovatieve bedrijven die inspringen op dit thema. Waar te beginnen? Samen met de deelnemers bepaalden we vier prioriteiten: 1) circulaire zonnepanelen, 2) biobased isoleren, 3) opnemen van circulaire criteria in o.a. aanbestedingen, en 4) slimmer omgaan met kritieke materialen.
Met meer inzicht in wat er speelt en een antwoord op hoe je de energie- en circulaire transitie op specifieke onderwerpen kunt verbinden, kunnen beleidsmakers nu aan de slag met concrete activiteiten.
Hoe we daarbij te werk zijn gegaan? 3 lessen van transitiemaker Marlien Sneller!
“We hebben een eigen draai aan de opdracht gegeven. We wilden niet alleen een rapport maken met een overzicht van knelpunten en oplossingen – daarmee ben je er nog niet. We hebben veel aandacht besteed aan transitievaardigheden; werken aan transities vraagt om specifieke skills. De werkelijkheid is namelijk weerbarstig en chaotisch. Hoe maak je keuzes, als onduidelijk is hoe de toekomst eruitziet? Soms vraagt een transitie ook om stoppen met dingen die we heel normaal vinden. Dat is niet makkelijk.
We werkten voor dit project met het framework van de ‘transformatieve overheid’, ontwikkeld door politicoloog Rik Braams. Hij stelt: in tijden van grote transities is het nodig dat de overheid nieuwe taken vervult. Daar hoort ook het ontwikkelen van transitievaardigheden ook bij. De transitietaken van een transformatieve overheid zijn, volgens Braams:
Bij groen-groendilemma’s helpt het om te kijken welke transitietaken daarbij nodig zijn. Dan heb je meteen een ander gesprek, namelijk: wat kan ik anders doen om meer impact te maken? En het mooie is: ons doel is bereikt. Alle deelnemers gaven aan dat ze hun transitievaardigheden tijdens dit traject hebben verbeterd.”
“Een van onze uitgangspunten in dit traject was: laten we met een genuanceerde blik naar ‘groen-groendilemma’s’ kijken. Het helpt om bij die dilemma’s weg te blijven van goed/fout-denken. Een aanpak zonder negatieve bijeffecten bestaat namelijk niet. Wat je ook kiest, welke interventie je ook doet – ook als je niets doet.
Het gaat erom dat je je oogkleppen afzet. En voor elke activiteit bekijkt wat de impact is op grondstoffen én energie, voor de lange termijn. Heb je het hele plaatje in beeld, dan kun je onderbouwd kiezen voor kiezen voor een aanpak. Waarbij je je bewust bent van de negatieve neveneffecten, maar er toch voor kiest omdat de voordelen groter zijn dan de nadelen. Zoek dus niet naar ‘de ideale oplossing’, dan kom je niet verder. Maar kies een ‘passende behandeling’.”
“Het in kaart brengen van de inhoud hebben we zoveel mogelijk overgelaten aan de betrokken beleidsmakers zelf. Daar zit de kennis. Veel meer kennis, overigens, dan de deelnemers aanvankelijk zelf dachten. Aan ons de taak om de juiste onderwerpen aan te boren.
Wat wij vervolgens gedaan hebben – en daar zit onze expertise – is kijken: wat heeft de transitie op dit moment nodig? Met onze transitiebril op hebben we het Rijksbeleid op dit onderwerp onder de loep genomen. We zien veel kansen voor verbetering. Die gaan bijvoorbeeld over het voeren van beleid op basis van een lonkend toekomstperspectief: we hebben een nieuw verhaal nodig. Of over anders omgaan met eigendom en nieuw fiscaal beleid – heel belangrijk voor een écht circulair systeem.
Vervolgens hebben we gekeken: wat kunnen decentrale overheden in de Metropoolregio Amsterdam concreet doen – afzonderlijk en gezamenlijk? Er zijn veel knoppen waar beleidsmakers aan kunnen draaien, zoals het stimuleren van de deeleconomie, circulair inkoopbeleid en subsidieregelingen.“
Tot slot nog een persoonlijk inzicht: “Ik werd getriggerd door een van de deelnemers, die vertelde dat hij jaren geleden met één team aan beide transities werkte. Met de kennis van vandaag klinkt dat ideaal. Alleen: in de praktijk werkte het niet, omdat de energietransitie zo ver vooropliep dat de circulaire transitie te weinig aandacht kreeg. Maar als je twee aparte teams hebt, dan moet je actief je best doen voor synergie tussen beide opgaven. Hoe richt je dat optimaal in? Dat is maatwerk, en mensenwerk. Het betekent in ieder geval dat je continu met elkaar in gesprek moet blijven, en een brede blik houdt. Genoeg te doen dus nog!”
Meer weten over dit project? Bijvoorbeeld over het overzicht van de belangrijkste groen-groendilemma’s en kansen voor verbinding? Marlien vertelt je graag meer. (Ze gaat trouwens ook graag met je in gesprek over transitievaardigheden – mensen daarin opleiden en coachen is één van haar expertises). Stuur haar een mailtje via sneller@squarewise.com
