Activistische ambtenaren? Geef ze de ruimte

Afgelopen week ontstond er ophef rondom raadslid en ambtenaar Sam Schwencke, die deelnam aan een actie van Extinction Rebellion. Onacceptabel dat een ambtenaar daaraan meedoet, vinden collega-raadsleden. Een reden voor ontslag, roepen sommigen. Wij zien iets anders: een ambtenaar die in actie komt tegen heersende, niet-duurzame praktijken. En dat kun je als ambtenaar op veel verschillende manieren doen. Tijd om de transitietaken van de ambtenaar anno 2023 eens grondig te herzien.

De noodzaak van afbreken en afbouwen

De discussie over of een ambtenaar of raadslid, al dan niet op persoonlijke titel, mag meedoen met een disruptief klimaatprotest staat symbool voor grotere, achterliggende vragen. Welke rol moet onze overheid spelen, in deze tijden van complexe crises? En wie knapt ‘het vuile werk’ op; wie zorgt ervoor dat we stoppen met ongewenste praktijken die duurzame transities in de weg staan?

Onderzoeker én ambtenaar Rik Braams (Copernicus Instituut/ ministerie IenW) pleit voor een ’transformatieve overheid’. Een overheid waarin zelfbewuste ambtenaren verantwoordelijkheid nemen voor de lange termijn. Waarin ze maatschappelijke verandering realiseren. En daarbij voor massa en snelheid zorgen, zonder onze democratische principes overboord te gooien.

Dit type overheid, aldus Braams, vraagt om “transitietaken die nieuw zijn voor rijksambtenaren, bijvoorbeeld het afbouwen van het oude, onduurzame systeem. (…) Volgens mij moet deze nieuwe taak in elk directiejaarplan een grote paragraaf krijgen, want daar bestaan nog geen procedures voor en de partijen die juist in het huidige systeem hun grootste belangen hebben, zullen de transitie tegenwerken. De taak om het oude systeem af te bouwen knelt aan alle kanten, het is moeilijk, en toch moeten we het gaan doen.”

Het afbreken van dysfunctionele en onduurzame systemen zou een noodzakelijke vaardigheid van ambtenaren moeten zijn, in plaats van een reden voor ontslag.

Ambtelijk activisme als uiting van professionaliteit

In Nederland is het toch een beetje een vies woord: ‘activisme’. In de huidige bestuurscultuur wordt het al snel bestempeld als ongepast. Maar, zo betoogde Gijs Diercks van onderzoeksinstituut DRIFT onlangs in NRC, activisme bij ambtenaren kan juist een uiting van professionaliteit zijn:

“Met het huidige klimaatbeleid wordt de opwarming van de aarde niet tot 1,5 graad beperkt. Het is niet in lijn met het Akkoord van Parijs of de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de VN. En het botst met door de overheid zelf opgestelde doelen en andere beleidsvelden. Met activisme wijdt de ambtenaar zich nog steeds aan de kerntaak, maar kijkt simpelweg verder dan de grenzen van het eigen afgebakende beleidsterrein, directe beleidsdirectie of bewindspersoon.”

Geef ambtenaren de ruimte

Ambtenaren die zich bezighouden met transities moeten de ruimte krijgen om in te kunnen schatten wanneer het overtreden van (ongeschreven) regels juist bijdraagt aan een transitie. Ambtelijk activisme kent vele vormen: collega’s van verschillende departementen die een bondje smeden en nauwer samenwerken, ook als dit in hun huidige functie niet voorgeschreven is. Een ambtenaar die tijdens een vergadering zorgen uit over het gebrek aan sturing op een transitie. Of een prikkelende post plaatst op LinkedIn.

Op persoonlijke titel deelnemen aan klimaatmarsen of burgerlijke ongehoorzame acties, zoals die van Extinction Rebellion, hoort hier ook bij. In plaats van op te roepen tot ontslag zou een overheid zich vooral moeten afvragen: hoe faciliteer ik mijn ambtenaren in hun professionele behoefte effectief en resultaatgericht bij te dragen aan de transitie?

Squarewise zoekt activistische ambtenaren!

Door in haar vrije tijd en op persoonlijke titel deel te nemen aan deze actie heeft Sam Schwencke geen ambtelijke gedragscode geschonden. Het demonstratierecht geldt voor iedereen, ook voor ambtenaren die op persoonlijke titel actievoeren. Wat ze vooral heeft laten zien, is dat ze een ambtenaar is die haar transitietaken kent.

Bij Squarewise zijn we constant op zoek naar activistische ambtenaren, want alleen met hen kunnen we transities versnellen. Want we weten: in ons werk als transitiemakers hebben we deze effectieve afbrekers en resultaatgerichte over-grenzen-kijkers keihard nodig.